Warmtepomp Kosten

De kosten voor een warmtepomp variëren afhankelijk van type, vermogen, installatiecomplexiteit en de mate van verduurzaming die gewenst is. In 2025 liggen de gemiddelde totale projectkosten inclusief installatie tussen € 4.000 en € 30.000. Hieronder vind je een gespecificeerde raming per systeemtype.

1. Indicatieve kosten per type warmtepomp

Type warmtepomp	Indicatieve prijs inclusief installatie	Kenmerken
Lucht-lucht	€ 4.000 – € 7.000	Verwarming en koeling via lucht, geen tapwaterfunctie
Hybride lucht-water	€ 4.500 – € 7.000	Combineert warmtepomp met cv-ketel, lagere instapkosten
All-electric lucht-water	€ 10.000 – € 16.000	Volledig gasloos, werkt via buitenunit en binnenunit
Water-water	€ 15.000 – € 25.000	Hoog rendement, bron via grondwater
Bodem-water (geothermisch)	€ 20.000 – € 30.000	Zeer hoog rendement, lange levensduur, vraagt boringen

De genoemde bedragen zijn inclusief levering, installatie en basisonderdelen. Extra’s zoals buffervaten, netverzwaring of graafwerk kunnen de prijs verhogen.

2. Kostenopbouw

Een warmtepompinstallatie bestaat uit meerdere kostencomponenten:

• Aanschafapparatuur: warmtepompunit(s), boiler, buffervat
• Montage en plaatsing: arbeidskosten, leidingen, aansluitingen
• Eventuele grondboring (bij bodem- of water-water systemen)
• Elektrische aanpassingen: meterkastuitbreiding of kabelwerk
• Inregeling en test: optimale afstelling voor rendement

3. Invloed van subsidie (ISDE 2025)

De ISDE-subsidie verlaagt de netto-investering aanzienlijk:

• Hybride systemen: gemiddeld € 2.000 – € 2.500 subsidie
• Volledig elektrische systemen: gemiddeld € 2.500 – € 4.000 subsidie

Na aftrek van subsidie dalen de kosten bijvoorbeeld voor een hybride systeem naar circa € 3.000 – € 5.000 en voor een all-electric lucht-water naar circa € 7.500 – € 12.000.

4. Praktische prijsvoorbeelden

Voorbeeld 1: Hybride lucht-water in bestaande woning

• Bruto investering: € 6.000
• Subsidie: € 2.250
• Netto investering: € 3.750

Voorbeeld 2: All-electric lucht-water bij renovatie

• Bruto investering: € 13.000
• Subsidie: € 3.200
• Netto investering: € 9.800

Voorbeeld 3: Bodem-water in nieuwbouwwoning

• Bruto investering: € 27.000
• Subsidie: € 4.500
• Netto investering: € 22.500

5. Samenvatting

• Budgetopties: Lucht-lucht en hybride systemen bieden lage instapkosten.
• Volledig gasvrij: All-electric systemen hebben hogere investering, maar lagere verbruikskosten.
• Premiumrendement: Bodem- en water-water systemen zijn duurder in aanleg, maar leveren maximaal rendement over de levensduur.
• Subsidie-effect: In veel gevallen 20–30% lagere netto-investering.

Via jeofferte.nl vergelijk je eenvoudig leveranciers, installatieopties en subsidie-effecten voor jouw specifieke situatie.

De investering in een warmtepomp hangt af van het type, het vermogen, de installatiewijze en de technische situatie van de woning. Onderstaande bedragen zijn indicaties op basis van marktprijzen in 2025 en zijn inclusief levering, montage en inbedrijfstelling.

1. Overzicht kosten per type

Type warmtepomp	Gemiddelde kosten inclusief installatie	Kenmerken
Lucht-lucht	€ 4.000 – € 7.000	Verwarmt en koelt via lucht, geen warm tapwater
Hybride lucht-water	€ 4.500 – € 7.000	Werkt samen met cv-ketel, geschikt voor matig geïsoleerde woningen
All-electric lucht-water	€ 10.000 – € 16.000	Volledig gasloos, warm tapwater via boiler of geïntegreerde unit
Water-water	€ 15.000 – € 25.000	Hoog rendement, gebruikt grondwater als bron
Bodem-water (geothermisch)	€ 20.000 – € 30.000	Zeer hoog rendement, lange levensduur, vereist boringen

2. Wat is inbegrepen?

• Levering van de warmtepompunit(s) en bijbehorende onderdelen (boiler, buffervat, regeling)
• Montage en aansluiting op bestaande of nieuwe leidingsystemen
• Inregelen van het systeem voor optimale prestaties
• Eventuele kleine aanpassingen aan de meterkast en bekabeling
• Korte instructie en oplevering aan de gebruiker

3. Wat kan extra kosten veroorzaken?

• Grondboringen (bij bodem- en water-water systemen)
• Netverzwaring of uitbreiding van de meterkast
• Vervanging van het afgiftesysteem (radiatoren naar lage temperatuur of vloerverwarming)
• Plaatsingsuitdagingen zoals beperkte ruimte of extra leidingslengte

4. Subsidie-effect

Met de ISDE-subsidie in 2025 dalen de netto-investeringen aanzienlijk:

Type warmtepomp	Gem. subsidie 2025	Netto kosten (indicatief)
Hybride lucht-water	€ 2.000 – € 2.500	€ 2.500 – € 5.000
All-electric lucht-water	€ 2.500 – € 4.000	€ 7.500 – € 12.000
Bodem-water	€ 3.500 – € 4.500	€ 16.500 – € 25.500

5. Samenvatting

• Lucht-lucht en hybride zijn de voordeligste instapopties.
• All-electric biedt volledige onafhankelijkheid van aardgas, maar vraagt hogere investering.
• Bodem- en water-water leveren het hoogste rendement, maar zijn kapitaalintensief in aanleg.
• Subsidies maken vooral de stap naar hybride of all-electric financieel aantrekkelijk.

Via jeofferte.nl kun je direct prijsindicaties vergelijken en zien welk type warmtepomp het beste aansluit bij jouw woning en budget.

Onderstaande voorbeelden zijn gebaseerd op veelvoorkomende praktijksituaties. De prijzen zijn inclusief levering, montage, inbedrijfstelling en BTW. Subsidie is nog niet verrekend; netto-investeringen vallen dus lager uit zodra ISDE-subsidie wordt toegepast.

1. Voorbeeldprijzen per situatie

Situatie / woningtype	Type warmtepomp	Vermogen	Totaalprijs incl. installatie
Tussenwoning, matig geïsoleerd	Hybride lucht-water	4 kW	€ 6.200
Hoekwoning, goed geïsoleerd	Hybride lucht-water	5 kW	€ 6.800
Twee-onder-een-kap, goed geïsoleerd	All-electric lucht-water	8 kW	€ 13.500
Vrijstaande woning, zeer goed geïsoleerd	All-electric lucht-water	10 kW	€ 15.800
Vrijstaande woning, hoog comfortniveau	Bodem-water (geothermisch)	12 kW	€ 27.500
Grote villa, hoog comfortniveau, geïntegreerd buffervat	Water-water	15 kW	€ 24.800

2. Subsidie-effect in deze voorbeelden

Situatie / woningtype	ISDE-subsidie (gem.)	Netto investering
Tussenwoning – hybride 4 kW	€ 2.125	€ 4.075
Hoekwoning – hybride 5 kW	€ 2.350	€ 4.450
Twee-onder-een-kap – all-electric 8 kW	€ 3.025	€ 10.475
Vrijstaande woning – all-electric 10 kW	€ 3.475	€ 12.325
Vrijstaande woning – bodem-water 12 kW	€ 4.150	€ 23.350
Grote villa – water-water 15 kW	€ 4.500	€ 20.300

3. Belangrijke aandachtspunten

• Prijzen zijn inclusief standaardinstallatie. Complexe plaatsing, netverzwaring of extra graafwerk kan meerkosten veroorzaken.
• Voor bodem- en water-water systemen zijn de boringen en broninstallatie inbegrepen.
• Subsidies worden pas na installatie en goedkeuring uitgekeerd.
• De keuze van vermogen en type hangt af van isolatie, warmtevraag en gebruikscomfort.

4. Samenvatting

• Hybride systemen zijn de meest betaalbare instapoptie, zeker met subsidie.
• All-electric systemen maken de woning volledig gasvrij, met hogere maar rendabele investering.
• Bodem- en water-water warmtepompen bieden het hoogste rendement, maar vergen een groter budget.

Via jeofferte.nl vergelijk je deze en andere opties eenvoudig op prijs, vermogen en rendement, inclusief directe berekening van het subsidie-effect.

De terugverdientijd geeft aan hoe lang het duurt voordat de investering in een warmtepomp is terugverdiend via lagere energiekosten. Dit is afhankelijk van de aanschafkosten, het subsidiebedrag, de jaarlijkse besparing en de energieprijzen.

1. Factoren die de terugverdientijd beïnvloeden

1. Type warmtepomp – Hybride systemen hebben lagere investeringskosten en een kortere terugverdientijd dan volledig elektrische of bodemgebonden systemen.
2. Subsidie (ISDE) – Verlaagt de netto-investering en verkort de terugverdientijd aanzienlijk.
3. Energieprijzen – Hogere gasprijzen en zelfopgewekte stroom (via zonnepanelen) versnellen de terugverdientijd.
4. Isolatiegraad – Goed geïsoleerde woningen verbruiken minder energie, waardoor de besparing per geïnvesteerde euro groter is.
5. Gebruikspatroon – Huishoudens met hoge warmtevraag profiteren sneller van de overstap.

2. Gemiddelde terugverdientijd per type (na subsidie)

Type warmtepomp	Netto investering	Jaarlijkse besparing	Terugverdientijd
Hybride lucht-water	€ 3.500 – € 5.000	€ 600 – € 900	5 – 8 jaar
All-electric lucht-water	€ 8.000 – € 12.000	€ 900 – € 1.400	7 – 11 jaar
Bodem-water (geothermisch)	€ 20.000 – € 25.000	€ 1.200 – € 1.600	13 – 18 jaar

Bovenstaande cijfers zijn gebaseerd op een gemiddeld huishouden met een jaarlijkse warmtevraag van ca. 12.000 kWh warmte.

3. Rekenvoorbeeld – Hybride lucht-water

• Bruto investering: € 6.500
• ISDE-subsidie: € 2.250
• Netto investering: € 4.250
• Jaarlijkse besparing: € 750
• Terugverdientijd: ca. 5,7 jaar

4. Rekenvoorbeeld – All-electric lucht-water

• Bruto investering: € 13.000
• ISDE-subsidie: € 3.000
• Netto investering: € 10.000
• Jaarlijkse besparing: € 1.200
• Terugverdientijd: ca. 8,3 jaar

5. Rekenvoorbeeld – Bodem-water

• Bruto investering: € 27.000
• ISDE-subsidie: € 4.500
• Netto investering: € 22.500
• Jaarlijkse besparing: € 1.500
• Terugverdientijd: ca. 15 jaar

6. Belangrijke opmerkingen

• Bij stijgende gasprijzen wordt de terugverdientijd korter.
• In combinatie met zonnepanelen kan de terugverdientijd met 1 tot 3 jaar worden verkort.
• Onderhoudskosten zijn relatief laag vergeleken met cv-ketels, wat het netto voordeel vergroot.
• Voor woningen met slechte isolatie kan de terugverdientijd langer zijn door een lager rendement.

Conclusie

Hybride warmtepompen kennen de kortste terugverdientijd, terwijl volledig elektrische en bodemgebonden systemen meer tijd vragen, maar op lange termijn een hogere besparing en CO₂-reductie opleveren. Met actuele energieprijzen en beschikbare subsidies is een terugverdientijd tussen 5 en 12 jaar voor de meeste huishoudens realistisch.

Via jeofferte.nl kun je voor jouw woning een exacte terugverdientijdberekening laten maken op basis van verbruik, isolatie en gekozen systeem.

In 2025 is de belangrijkste landelijke regeling voor warmtepompen de Investeringssubsidie Duurzame Energie en Energiebesparing (ISDE). Deze subsidie verlaagt de netto-investering aanzienlijk, waardoor de overstap naar een hybride of volledig elektrische warmtepomp financieel aantrekkelijker wordt.

1. ISDE – Hoofdpunten

• Beschikbaar voor particulieren én zakelijke gebruikers
• Alleen voor nieuw geleverde warmtepompen, geplaatst door een erkende installateur
• Woningen komen in aanmerking als ze voor 2019 gebouwd zijn of een vergunning hebben die vóór juli 2018 is afgegeven
• Minimale energieprestatie-eis: energielabel A++
• Aanvraag moet binnen 24 maanden na installatie worden ingediend
• Warmtepompen met A+++ krijgen een extra bonus

2. Subsidiebedragen in 2025

De opbouw van de ISDE-subsidie is als volgt:

• Vast startbedrag: € 1.250
• Toeslag per extra kW vermogen (boven 1 kW): € 225 per kW
• A+++ bonus: € 200

3. Voorbeelden van subsidie per type

Type warmtepomp	Vermogen	Label	Indicatieve subsidie
Hybride lucht-water	4 kW	A+++	€ 2.125
Hybride lucht-water	5 kW	A+++	€ 2.350
All-electric lucht-water	8 kW	A+++	€ 3.025
Bodem-water	12 kW	A+++	€ 4.150

4. Overgangsregeling

Als je in 2024 een warmtepomp hebt gekocht maar deze in 2025 laat installeren, kun je vaak nog gebruikmaken van de voorwaarden en bedragen van 2024, mits je dit kunt aantonen met een orderbevestiging of factuur.

5. Extra regelingen naast ISDE

Naast de ISDE zijn er aanvullende mogelijkheden:

• Gemeentelijke subsidies – Sommige gemeenten bieden eigen regelingen of energietransitiebudgetten
• Leningen tegen lage rente – Zoals de Energiebespaarlening van het Nationaal Warmtefonds
• Fiscale voordelen voor bedrijven – MIA (Milieu-investeringsaftrek) en VAMIL (versnelde afschrijving)

6. Subsidie-effect op investering

Type warmtepomp	Bruto prijs incl. installatie	Gem. subsidie	Netto prijs
Hybride lucht-water	€ 6.500	€ 2.250	€ 4.250
All-electric lucht-water	€ 13.000	€ 3.025	€ 9.975
Bodem-water	€ 27.000	€ 4.150	€ 22.850

Conclusie

Dankzij de ISDE-subsidie wordt de aanschaf van een warmtepomp in 2025 20–30% goedkoper. Hybride systemen hebben het grootste subsidiepercentage ten opzichte van de aanschafprijs, terwijl bodem- en water-water systemen absolute topbedragen aan subsidie krijgen. Het is belangrijk om de aanvraag tijdig te doen en te zorgen dat installatie en apparatuur voldoen aan alle eisen.

Via jeofferte.nl kun je direct zien welke subsidiebedragen voor jouw situatie gelden en hoe dit de terugverdientijd beïnvloedt.

De belangrijkste landelijke regeling voor warmtepompen is de Investeringssubsidie Duurzame Energie en Energiebesparing (ISDE). Om in aanmerking te komen, moet zowel de warmtepomp als de installatie voldoen aan specifieke eisen.

1. Algemene voorwaarden

• Eigendom: Je bent eigenaar van de woning waarin de warmtepomp wordt geplaatst.
• Type pand: Subsidie geldt voor bestaande woningen die voor 1 januari 2019 zijn gebouwd, of waarvoor een bouwvergunning is afgegeven vóór 1 juli 2018.
• Installatie door erkend bedrijf: De plaatsing moet worden uitgevoerd door een gecertificeerde installateur (BRL 6000-21 of gelijkwaardig).
• Nieuw product: De warmtepomp moet nieuw zijn (geen tweedehands of refurbished).
• Aanvraagtermijn: Subsidie moet binnen 24 maanden na installatie worden aangevraagd.
• Product op ISDE-lijst: Alleen warmtepompen die zijn opgenomen in de officiële ISDE-apparatenlijst komen in aanmerking.

2. Technische eisen

• Minimaal energielabel A++ – Alleen modellen met een label van A++ of A+++ zijn subsidiabel.
• Vermogen: Het thermisch vermogen wordt vastgesteld in kW en bepaalt mede de hoogte van het subsidiebedrag.
• Werkingsprincipe: Alleen systemen voor ruimteverwarming of combinaties met tapwaterbereiding komen in aanmerking.
• Koudemiddel: Het koudemiddel moet voldoen aan de Europese milieunormen (F-gassenverordening).

3. Specifieke eisen per type warmtepomp

• Hybride lucht-water: Moet kunnen samenwerken met een cv-ketel en minimaal een seizoensgebonden rendement (SCOP) halen volgens de ISDE-normen.
• All-electric lucht-water: Moet het hele jaar het volledige warmte- en tapwatercomfort kunnen leveren zonder gas.
• Bodem- en water-water: Moeten voldoen aan strikte eisen voor brontechniek, installatieveiligheid en rendement.

4. Financiële voorwaarden

• Subsidiebedrag = vast basisbedrag (€ 1.250) + € 225 per kW boven de 1 kW thermisch vermogen.
• Extra bonus van € 200 voor energielabel A+++.
• Subsidie wordt pas uitgekeerd na afronding van de installatie en goedkeuring van de aanvraag.
• Factuur en betaalbewijs zijn verplicht als bewijsstuk.

5. Situaties zonder subsidie

Geen recht op ISDE-subsidie in de volgende gevallen:

• Installatie van een tweedehands warmtepomp.
• Doe-het-zelf installatie (zonder erkend installateur).
• Warmtepompen die uitsluitend voor koeling worden gebruikt (lucht-lucht zonder verwarmingsfunctie).
• Installatie in een pand in aanbouw (nieuwbouw na 1 januari 2019).
• Product niet vermeld op de officiële ISDE-lijst.

Conclusie

Om subsidie te krijgen, moet de warmtepomp voldoen aan strikte technische en administratieve eisen. Het inschakelen van een erkende installateur en het kiezen van een model dat op de ISDE-lijst staat, zijn cruciaal. Wie aan alle voorwaarden voldoet, kan rekenen op een bijdrage die de investering aanzienlijk verlaagt.

Via jeofferte.nl kun je direct checken of een warmtepomp aan alle subsidievoorwaarden voldoet en welk bedrag in jouw situatie van toepassing is.

De totale investering in een warmtepomp bestaat uit meerdere onderdelen. Naast de aanschaf van het systeem zelf zijn er kosten voor installatie, aanpassingen aan de woning en eventuele extra voorzieningen. De exacte verdeling verschilt per type warmtepomp, woning en installatiesituatie.

1. Hoofdcomponenten van de kosten

Kostenonderdeel	Percentage van totaal	Omschrijving
Aanschaf warmtepomp	50 – 65 %	Binnen- en buitenunit, boiler of buffervat, regeltechniek
Installatie & arbeid	20 – 30 %	Montage, leidingwerk, elektrische aansluiting, inregeling
Aanpassingen woning	5 – 15 %	Isolatie-upgrades, aanpassing afgiftesysteem (vloerverwarming, LT-radiatoren)
Extra voorzieningen	0 – 10 %	Trillingsdempers, geluidsschermen, slimme thermostaat
Grondboringen (indien nodig)	15 – 25 %	Alleen bij bodem- of water-water systemen, inclusief broninstallatie

2. Voorbeeld verdeling – Hybride lucht-water

Totaalprijs: € 6.500 (inclusief BTW en installatie)

Onderdeel	Bedrag	Percentage
Warmtepomp + regelunit	€ 3.600	55 %
Installatie & arbeid	€ 1.600	25 %
Aanpassingen woning	€ 800	12 %
Extra voorzieningen	€ 500	8 %

3. Voorbeeld verdeling – All-electric lucht-water

Totaalprijs: € 13.500 (inclusief BTW en installatie)

Onderdeel	Bedrag	Percentage
Warmtepomp + boiler	€ 8.000	59 %
Installatie & arbeid	€ 3.000	22 %
Aanpassingen woning	€ 1.500	11 %
Extra voorzieningen	€ 1.000	8 %

4. Voorbeeld verdeling – Bodem-water

Totaalprijs: € 27.000 (inclusief BTW en installatie)

Onderdeel	Bedrag	Percentage
Warmtepomp + boiler	€ 12.000	44 %
Installatie & arbeid	€ 4.500	17 %
Grondboringen	€ 6.000	22 %
Aanpassingen woning	€ 2.500	9 %
Extra voorzieningen	€ 2.000	8 %

5. Belangrijke opmerkingen

• Bij goed geïsoleerde woningen zijn aanpassingen aan het afgiftesysteem vaak minimaal, wat de kosten verlaagt.
• Bij bodem- en water-water systemen vormen de boringen een groot deel van de kosten.
• Slim combineren met andere verduurzamingsmaatregelen (zoals zonnepanelen) kan de totale investering en energiekosten gunstiger maken.
• De ISDE-subsidie verlaagt de netto-investering aanzienlijk, meestal met 20–30%.

Conclusie

De aanschaf van een warmtepomp is meer dan alleen het apparaat zelf; de installatie, woningaanpassingen en eventuele grondwerken vormen een belangrijk deel van de kosten. Door vooraf een gespecificeerde kostenopbouw te laten opstellen, krijg je inzicht in besparingsmogelijkheden en de invloed van subsidie op de netto-investering.

Via jeofferte.nl ontvang je offertes met een duidelijke kostenopbouw, zodat je prijzen en onderdelen eenvoudig kunt vergelijken.

De overstap naar een warmtepomp is een strategische keuze voor zowel energiebesparing als verduurzaming. Het is echter belangrijk om vooraf alle technische, financiële en praktische factoren zorgvuldig te beoordelen.

1. Isolatie en woninggeschiktheid

• Isolatiegraad: Een goed geïsoleerde woning haalt het hoogste rendement. Slechte isolatie leidt tot hogere stookkosten en langere terugverdientijd.
• Afgiftesysteem: Lage temperatuurverwarming (vloerverwarming, LT-radiatoren) is optimaal.
• Bouwjaar en bouwtype: Nieuwere of gerenoveerde woningen zijn vaak direct geschikt; oudere woningen vragen soms extra maatregelen.

2. Type warmtepomp

• Hybride: Combineert een warmtepomp met een cv-ketel. Geschikt voor minder goed geïsoleerde woningen. Lagere investering, kortere terugverdientijd.
• All-electric: Volledig gasvrij. Vereist goede isolatie en vaak grotere investering, maar biedt maximale besparing op termijn.
• Bodem- of water-water: Hoogste rendement en lange levensduur, maar kostbaar en installatie-intensief.
• Lucht-lucht: Voordelig en geschikt voor verwarming én koeling, maar geen tapwaterfunctie.

3. Investering en subsidies

• Totale projectkosten: Inclusief aanschaf, installatie, woningaanpassingen en eventuele grondboringen.
• ISDE-subsidie: Kan 20–30% van de investering verlagen. Alleen beschikbaar bij erkende installatie en modellen op de ISDE-lijst.
• Terugverdientijd: Afhankelijk van energiebesparing, subsidiebedrag en energieprijzen.

4. Ruimte en plaatsingsmogelijkheden

• Buitenunit: Moet voldoende vrije ruimte en afstand tot erfgrens hebben, rekening houdend met geluidsnormen (max. 40 dB).
• Binnenunit/boiler: Vereist voldoende ruimte in technische ruimte, berging of zolder.
• Boorlocatie: Bij bodem- of water-water systemen moet toegang zijn voor boorinstallaties.

5. Geluid en comfort

• Geluidsemissie: Kies een model met lage geluidsproductie, zeker in dichtbebouwde wijken.
• Comfortniveau: Zorg dat het systeem voldoende vermogen heeft voor zowel piekbelasting in de winter als warm tapwater.

6. Onderhoud en levensduur

• Onderhoudsfrequentie: Jaarlijks bij hybride systemen (incl. cv-ketel), om de 2 jaar bij volledig elektrische systemen.
• Levensduur: 15–20 jaar voor lucht-water systemen, 20–25 jaar voor bodem- en water-water systemen.
• Servicecontract: Verlengde garantie en storingsdienst mogelijk via onderhoudsabonnement.

7. Toekomstbestendigheid

• Aardgasvrij beleid: Hybride wordt vanaf 2026 de minimale vervanger voor een cv-ketel.
• Energieprijzen: Stijgende gasprijzen maken warmtepompen steeds aantrekkelijker.
• Integratie: Koppelbaar met zonnepanelen, thuisaccu’s en slimme energiemanagementsystemen.

Conclusie

De keuze voor een warmtepomp vraagt een zorgvuldige afweging van woninggeschiktheid, budget, subsidievoordeel en comfortwensen. Door vooraf alle technische en financiële aspecten in kaart te brengen, voorkom je tegenvallers en benut je maximaal het besparingspotentieel.

Via jeofferte.nl vergelijk je eenvoudig meerdere warmtepompopties op basis van prijs, rendement en geschiktheid voor jouw woning, inclusief subsidie-effect.